معرفی کتاب/ «بانوی مهر»، تبیین جایگاه زن در سیره معصومین

حوزه/ مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه در راستای جواب دهی به برخی از شبهات مطرح شده در ارتباط با سیره معصومین علیهم السلام در مواجهه با زنان جامعه، به تولید کتابی با عنوان «بانوی مهر» با تألیف دکتر ابوالفضل ربانی پژوهشگر حوزه تاریخ اسلام اقدام نموده است.

خلق و خوی رسول خدا همان قرآن است

در بخشی از کتاب «بانوی مهر» جایگاه زن در گفتمان قرآنی مورد بررسی قرار گرفته و آمده است که با توجه به جایگاه اهل بیت علیهم السلام در دین و فرهنگ اسلام، مبنای اصلی رفتار آن ها با زنان همانا برخاسته از اصول ترسیم شده در کتاب الهی است. در حدیثی، شخصی به عایشه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: برایم از خلق و خوی پیامبر(ص) بگو. عایشه پرسید: آیا قرآن می خوانی؟ شخص پاسخ داد: آری. عایشه گفت: خلق و خوی رسول خدا(ص) همان قرآن است.

تحیر بین زنده به گور کردن یا ننگ نگه داشتن دختر/ نجات ۳۶۰ دختر از زنده به گور شدن

در فصل دوم کتاب «بانوی مهر» و در تشریح جایگاه زن در گفتمان جاهلی می خوانیم که این گفتمان توانسته بود به خلق سنت ها، احکام و عقایدی خاص بینجامد و فرهنگ خاصی را به وجود آورد. با بعثت پیامبر(ص) گفتمانی دیگر در برابر آن شکل گرفت و این رقیب جدید با بهره گیری از شیوه های گوناگون در صدد غلبه بر گفتمان جاهلی برآمد.

نویسنده این اثر مدعی است: هرچند موقعیت جغرافیایی یهود در شبه جزیره محدود به چند نقطه است؛ ولی تأثیرگذاری فرهنگی به محدوده جغرافیایی منحصر نیست و برخی از دال های مربوط به به این گفتمام را می توان در عصر جاهلی شناسایی کرد. بر این اساس نگاه منفی به جنس زن (یکی از نشانه های گفتمان یهود درباره زنان) می توانست در میان عرب های مشرک تأثیرگذار باشد. با مراجعه به تحقیقات درباره وجود اخباری که به اسرائیلیات شهرت یافته در جوامع حدیثی مسلمانان می توانیم به وجود چنین تأثیری در جامعه جاهلی پی ببریم. اختصاص آیات فراوانی از قرآن به یهود و سرنوشت و مجادلات با ایشان نیز می تواند قرینه ای بر نفوذ فرهنگی ایشان در جامعه جاهلی و صدر اسلام قلمداد شود.

گفتمان جاهلی همچون گفتمان یهود، نشانه مرکزی خویش را بر پایه فرعی بودن جنس زن در جامعه انسانی بنا نهاده بود. برخی از مفاهیم گفتمان جاهلی درباره زنان در قرآن کریم اشاره شده است. بر اساس این آیات، وقتی مردی می شنید همسرش فرزند دختر به دنیا آورده، چهره اش از شدت غم و اندوه تغییر می کرد و بین زنده به گور کردن و ننگ نگه داشتن دختر متحیر بود.

نجات ۳۶۰ دختر از زنده به گور شدن و اعتراف برخی نزد پیامبر به زنده به گور کردن چندین دختر نشان می دهد گفتمانی که دید منفی به زنان دارد، در جامعه جاهلی به غلبه رسیده است.

شاه کلیدی برای تشخیص کامل ترین مؤمنان

ربانی در تشریح برخی رفتارهای پیامبر اکرم(ص) نسبت به خانواده شان آورده است که هرگاه حضرت زهرا(س) بر پیامبر(ص) وارد می شد، حضرت دست دخترش را می گرفت، او را می بوسید و بر جایگاه خویش می نشاند.

در نگاهی به زندگی پیامبر(ص) به جرأت می توان مدعی شد که ایشان در جریان زندگی نورانی که داشتند چگونه با محبت نسبت به نهاد خانواده رفتار می کردند. آن حضرت در حدیثی می فرمایند: کامل ترین مؤمنان از جهت ایمان، خوش رفتارترین و نرمخوترین ایشان با خانواده اش است و من نرمخوترین شما با خانواده ام هستم.

مؤمنی که مادرش مشرک است، چگونه با او رفتار کند؟

در فصل سوم کتاب «بانوی مهر» نویسنده به تشریح اهمیت جایگاه زن در خانواده از دیدگاه معصومین علیهم السلام پرداخته و با ذکر احادیث متعددی این موضوع را تشریح کرده است. از دیدگاه ابوالفضل ربانی ارزش گذاری اهل بیت(ع) به مقام مادر بر اساس گفتمان قرآنی انجام گرفته است و نگاهی به آیات قرآن این مدعا را تأیید می کند. پیامبر نیز بر اساس گفتمان قرآنی، جایگاه مادران را بسیار متعالی می داند. اسما دختر ابوبکر نقل می کند که در زمان رسول الله مادرم مشرک بود و به دیدار من آمد. من از رسول خدا(ص) درباره جواز دیدار با مادرم پرسید و ایشان فرمود: به دیدار مادرت بشتاب.

در ادامه جهت تشریح موضوعاتی همچون ازدواج و ملاک های انتخاب همسر خوب از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام مطرح شده است: امام علی علیه السلام برخی از ویژگی های همسر خوب را چنین بر می شمارد: «زنان نرمخو، آسان گیر، فرمان بردار، عفیف و وفادار به شوهر».

توجه پیامبر اسلام(ص) به نیازهای روحی دختران

در فصل چهارم از کتاب «بانوی مهر» می خوانیم: رفتارهای خاص پیامبر(ص) در رویارویی با دختران نشان از اهتمام ویژه حضرت به اوضاع روحی دختران است. امامه نوه ی رسول خدا(ص) فرزند دخترش زینب بود که پیامبر محبت بسیاری به او ابراز می کرد. بر اساس پاره ای از گزارش ها این دختر بر دوش حضرت می نشست؛ گاه هنگام نماز، او بر شانه پیامبر(ص) سوار می شد و حضرت هنگام رکوع دخترک را از دوشش پایین می آورد و به هنگام قیام اجازه می داد بر دوشش بنشیند.

نویسنده کتاب «بانوی مهر» تغییر دادن نگاه جامعه جاهلی نسبت به زن، ایجاد امکان حضور بانوان در عرصه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، ایجاد تغییراتی در روحیات زنان جهت آماده سازی آن ها برای تحول گفتمانی، اهمیت وجود احترام متقابل در تربیت فرزندان و توجه دادن به تفاوت های روحی فرزندان دختر و پسر را از جمله اقدامات معصومین علیهم السلام در راستای احیای جایگاه زن در جامعه برمی شمارد و می نویسد:

اهل بیت علیهم السلام با توجه به نگاه نامناسب جامعه جاهلی به بانوان در صدد ترفیع این جایگاه و تغییر نگاه به زنان بودند. آن بزرگواران این هدف را از دو مسیر پی می گرفتند: در مرحله نخست با توصیه ها و رفتارهای عملی، توجه دیگران را به دختران جلب می کردند. پیامبر خدا می فرماید: هرکس فرزند دختر داشته باشد و او را آزار ندهد، به او اهانت نکند، او را خوار نشمرد و فرزندان دیگر را بر او ترجیح ندهد، همانا جایگاهش بهشت خواهد بود.

در مرحله بعد حضور بانوان در عرصه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مدنظر اهل بیت علیهم السلام قرار داشت و در نتیجه تلاش ایشان تغییرات ملموسی در وضع زنان در این حیطه صورت گرفت.

نگاه تحقیرآمیز یهود به یک مسئله فیزیولوژیک در جسم زنان

در کتاب «بانوی مهر» آمده است: در گفتمان یهود، زنان در دوره عادت ماهانه باید کاملاً منزوی شوند؛ گویا جرمی آشکار مرتکب شده اند، اما پیامبر(ص) طبیعی بودن این مسئله را یادآور شد و راهکاری بسیار ساده برای آن ارائه فرمود. از آن جا که روحیه بانوان شکننده و حساس است، حضرت با دادن هدیه در صدد جبران ناراحتی فرد یاد شده برآمد. طبیعی است این رفتار ایشان در جامعه ای که در حال گذار از جاهلیت به اسلام است، نمودی ویژه یابد. نکته ای که هنوز هم در خانواده های مسلمان چندان مورد توجه و اهتمام قرار نمی گیرد و فرزندان دختر در نخستین رویارویی با دوره خویش دچار استرس، نگرانی، خجالت و آسیب های روحی دیگر می شوند.

برخورد شایسته و محترمانه جزو نخستین حقوق فردی هر انسانی است

ربانی در تبیین جایگاه حقوق زن در سیره اهل بیت علیهم السلام می نویسد: از نگاه اسلام، زن و مرد در جایگاه انسانی خود مشترکند و هردو از جایگاه والا و محترمی برخوردارند. هیچکس حق توهین، افترا، تهمت و ظلم و تعدی به مردان و زنان ندارد و در این زمینه تفاوتی بین این دو جنس بیان نشده است. رفتار و کردار اهل بیت علیهم السلام ترجمان وحی الهی است. بی گمان برخورد شایسته و محترمانه جزو نخستین حقوق فردی هر انسانی به شمار می آید. زنان در نگاه پیامبر(ص) امانت های الهی هستند که مردان باید در روز قیامت پاسخ گوی چگونگی مراوده و برخورد با ایشان باشند.

گفتمان اسلامی با راهبری پیامبر گرامی تمام تلاش خود را به کار بست تا بتواند حقوق اجتماعی فردی زنان، این نیمه پرتوان جامعه انسانی را به آنان بازگرداند. با نگاهی به گزاره های بر جای مانده از تاریخ اسلام می توان مدعی شد احترام به زن و حقوق اجتماعی او از سوی بنیانگذار شریعت اسلامی نمودهای ویژه ای داشته است. انتخاب آیین، تعیین سرنوشت سیاسی، آزادی بیان، اشتغال و برابری با مردان در بهره وری از سنت جوار نمادهای ویژه ای از به رسمیت شناخته شدن حقوق اجتماعی زنان از سوی شریعت اسلامی می باشد.

هجرت و حضور در میدان های نبرد از جمله نقش آفرینی های بانوان صدر اسلام

در فصل ششم کتاب «بانوی مهر» که به بررسی جایگاه و اهمیت مسائل فرهنگی و اجتماعی زنان اختصاص دارد، تلاش معصومین جهت ارتقای جایگاه تحصیلی زنان شامل کوشش برای ارتقای علمی و معنوی بانوان، ایجاد مراکز فرهنگی آموزشی برای بانوان و استفاده از زنان برای آموزش بانوان تشریح شده است.

مؤلف این کتاب «هجرت» یکی از عرصه های حضور اجتماعی زنان مسلمان برشمرده و می نویسد: با افزایش فشار مشرکان بر نومسلمانان برخی از ایشان با راهنمایی پیامبر(ص) به حبشه پناه بردند. به جرأت می توان مدعی شد هجرت برخی از زنان با موافقت رسول خدا و تحمل رنج ها و سختی های فراوان در راه ایدئولوژی و عقیده از اموری است که سابقه چندانی در تاریخ پیش از اسلام نداشته است.

از نگاه نویسنده یکی دیگر از صحنه های اجتماعی که نقش آفرینی بانوان مسلمان در صدر اسلام در آن جا نمود داشته، «میدان های نبر» بوده است و می نویسد: سال های آغازین استقرار پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه با نبردهای پیاپی با مشرکان همراه بود. گاه برخی از زنان در میدان های کارزار شرکت می جستند و وظایف مهمی چون رسیدگی به مجروحان، آبرسانی به مبارزان و تشویق و تشجیع جنگجویان میدان نبرد را عهده دار می شدند.

آثار نشانه مرکزی گفتمان جاهلی در مورد حقوق زنان

مؤلف کتاب «بانوی مهر» در بخش پایانی این کتاب ضمن ارائه نتیجه و راهکارها مدعی است: در نوشتار حاضر تلاش شد جایگاه زن در عصر جاهلیت و دوره اسلامی بویژه نزد اهل بیت علیهم السلام در قالب نظریه گفتمان دیده شود. بر اساس یافته های این پژوهش، نشان مرکزی گفتمان جاهلی تحت تأثیر عوامل محیطی(مدل زندگی قبیله ای) و نیز تحت تأثیر گفتمان های موجود در شبه جزیره همچون یهود بر جنس دوم و خدماتی دیدن زنان استوار بوده است؛ در ادامه تأثیر نشانه مرکزی در برخی از حیطه های فردی و اجتماعی ردگیری و تبیین شد. بیزاری از دختر که گاه به زنده به گور شدن آن ها منجر می شد، بدخلقی با زنان، تضییع حقوق مادی، اختیار نداشتن در امر ازدواج، محرومیت از بسیاری از حقوق اجتماعی مانند حق انتخاب سرنوشت و حق تحصیل از آثار نشانه مرکزی این گفتمان شناخته شد.

گفتنی است: این کتاب در یک جلد با قطع رقعی و در سال ۱۴۰۱ با حمایت دبیرخانه حمایت از طرح های پژوهشی حوزه های علمیه، توسط نشر حوزه به چاپ رسیده است.