ملاک دوست‌یابی در کلام امام جواد(ع)

در آستانه سالروز شهادت امام جواد (ع) پژوهشگر حوزه علمیه در یادداشتی به ملاک‌های دوست‌یابی در کلام ایشان پرداخت و نوشت: براساس روایات منسوب به این امام همام، عقلانیت یکی از مهمترین ملاک‌ها برای انتخاب دوست است و دوست عاقل هم دارای شاخصه‌هایی چون بندگی خدا، صداقت، کمال‌طلبی و هدایتگری است.

دوست بد؛ حسرتی در قیامت

تأثیر دوست بر شخصیت و زندگی انسان تا جایی است که قرآن کریم از حسرت افرادی در قیامت سخن می‌گوید که در دنیا دوستِ بدی داشته‌اند و می‌فرماید: «يَا وَيْلَتَىٰ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا؛[۱] اى واى، كاش فلانى را دوست [خود] نگرفته بودم.» سببِ این حسرت هم در آیه بعد این‌گونه بیان می‌شود: «لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي؛[۲] رفاقت او مرا از پیروی قرآن پس از آنکه به من رسید محروم ساخت و گمراه گردانید.» در واقع حسرت انسان از این است که چرا کسی را برای دوستی انتخاب کرده که او را از منبع علم و عقل یعنی قرآن کریم دور کرده است.

عقلانیت؛ ملاک انتخاب دوست

دو روایت از امام جواد علیه‌السلام نقل شده که در آن‌ها ملاک دوستی، عقل و عقلانیت دانسته شده است:

روایت اول؛

حضرت می‌فرماید: «مُلَاقَاةُ الْإِخْوَانِ نُشْرَةٌ وَ تَلْقِيحٌ لِلْعَقْلِ وَ إِنْ كَانَ نَزْراً قَلِيلًا؛[۲] ملاقات با برادران (دینی)، هرچند کوتاه، موجب شکفتن و باروری عقل می‌شود.» در واقع امام جواد علیه‌السلام در این روایت نتیجه دوستی و ارتباط با دوستان را تقویت و پرورش عقل می‌داند؛ یعنی رابطه دوستی ایده‌آل رابطه‌ای است که در آن عقل پرورش یابد و این نتیجه حاصل نمی‌شود مگر اینکه دو طرفِ این رابطه یا حداقل یکی از آن‌ها، عاقل باشند.

روایت دوم؛

در این روایت امام جواد علیه‌السلام، همنشینی با عاقل را سبب تکامل اخلاقی انسان می‌داند و می‌فرماید:«فَسَادُ الْأَخْلَاقِ بِمُعَاشَرَةِ السُّفَهَاءِ وَ صَلَاحُ الْأَخْلَاقِ بِمُنَافَسَةِ الْعُقَلَاء؛[۳] همنشینی با بی‌خردان سبب فساد اخلاقی و همنشینی با عاقلان سبب رشد و بالندگی اخلاق می‌شود.» بنابراین، ملاک همنشینی و انتخاب دوست، عقل است؛ پس  دوست انسان باید عاقل باشد تا همنشینی با او هرچند به مدت کوتاه بتواند عقل را تقویت کند و اخلاق را به کمال برساند. اما نشانه‌های شخص عاقلی که می‌تواند در جایگاه دوستی قرار بگیرد، چیست؟

چهار ویژگی دوست عاقل در روایات

 در روایات برای انسان عاقل ویژگی‌هایی را بیان کرده‌اند که می‌تواند ما را در انتخاب دوست عاقل نیز یاری برساند؛ در ذیل به چهار مورد ازاین ویژگی‌ها اشاره می‌شود:

۱. بندگی خدا؛ یکی از نشانه‌های انسان عاقل، عبدِ خدا بودن است؛ زیرا آنچه انسان را به‌ سوی عبودیت و بندگی خدا سوق می‌دهد عقل است؛ پس عاقل، بنده خداست و بنده خدا هم عاقل است. از امام صادق علیه‌السلام پرسیدند: عقل چیست؟ حضرت فرمودند: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ؛[۴] عقل آن است كه به‌ وسیلۀ آن خداى رحمان پرستش شود و بهشت به دست آيد».

۲. هدایتگری؛ یکی از ویژگی‌های عاقل هدایت گر بودن است. در روایتی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمده است که: «الْعَقْلُ يَهْدِي وَ يُنْجِي وَ الْجَهْلُ يُغْوِي وَ يُرْدِي؛ [۵] عقل راهنمایى می‌کند و نجات می‌دهد و نادانى گمراه می‌کند و نابود می‌گرداند.» پس عقل و عاقل هدایتگرند و دوست عاقل کسی است که در مقام دوستی احساس وظیفه می‌کند؛ چنانچه ببیند دوستش در مسیر اشتباهی قدم نهاده و به سوی گمراهی می‌رود، عاقلانه و با دلسوزی او را هدایت کرده و مانع گمراهی‌اش می‌شود. سعدی در گلستان می گوید؛ وگر بینم که نابینا و چاه است/ اگر خاموش بنشینم گناه است

۳. کمال‌طلبی؛ عقل، کمال‌طلب و عاقل کمال‌جوست و جهل، دنیاطلب و جاهل فقط در پی مال دنیاست؛ امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: «الْعَاقِلُ يَطْلُبُ الْكَمَالَ و الْجَاهِلُ يَطْلُبُ الْمَال؛[۶] عاقل در پی کمال است و جاهل در جستجوی مال.» از این رو دوست عاقل کسی است که انسان را به‌ سوی کمال هدایت می‌کند و کسی که انسان را به ‌دنیاگرایی و طلب مال دنیا تشویق و ترغیب می‌کند، نمی‌تواند دوست شایسته‌ای برای انسان باشد.

۴. صداقت؛ عاقل کسی است که کردارش با گفتارش مطابقت دارد؛ یعنی حرفی را می‌زند که خودش به آن عمل می‌کند. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: «العاقِلُ مَن صَدَّقَ أقوالَهُ أفعالُهُ؛[۸] خردمند كسى است كه كردارهاى او گفتارش را تصديق كند.» پس کسی که کردارش با گفتارش مطابق نباشد، شایستۀ مقام دوستی نخواهد بود.

در این نوشته به یکی از مهم‌ترین ملاک‌های دوست‌یابی یعنی «عقلانیت» با توجه ‌به کلام امام جواد علیه‌السلام اشاره شد؛ اما آنچه حائز اهمیت است این است که؛ دوستی مقامِ رفیع و مقدسی است که پذیرش آن مسئولیت‌آور است؛ به این معنا که هر کس نسبت به دوست خود مسئول است و این مسئولیت وظایفی چون هدایتگری و یاری در بندگی خدا و...  را به دنبال دارد. بنابراین، اگر کسی بخواهد در این جایگاه مقدس و رفیع قرار بگیرد، باید عقلانیت را در خودش تقویت کرده و به معنای حقیقیِ کلمه، عاقل شود تا لیاقت و شایستگی این مقام و جایگاه را بدست آورد.