بهایی چون شیخ بهایی
حرم امام رضا (ع)
بهاءالدین محمدبن حسین عاملی، معروف به شیخ‌بهایی از عالمان بزرگ شیعه در قرن دهم و یازدهم هجری قمری و از جمله نوادر روزگار خود در علوم مختلف است، وی در بعلبک در منطقه‌ای که امروزه با نام لبنان شناخته می‌شود، به دنیا آمد. زادگاه او همواره یکی از مراکز مهم مذهب تشیع بوده و دانشمندان شیعه بسیاری از این ناحیه برخاسته‌اند.
خاندان بهایی یکی از خانواده‌های معروف جبل عامل در آن دوران بوده‌اند که نسبتشان به حارث همدانی، از یاران باوفای امیرالمومنین علی (ع) می‌رسد. پدر شیخ بهایی نیز از فقیهان و دانشوران بزرگ قرن دهم هجری قمری است که در دانشهای مختلف عصر خود صاحبنظر و از شاگردان ممتاز شهید ثانی بود. او در ۱۰ سالگی به همراه پدر خود به ایران مهاجرت کرد.
مسوول امور ارزشیابی نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در باره این عالم بزرگ گفت: شیخ بهایی بیش از ۹۰ کتاب و رساله در زمینه سیاست، فقه و حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان و تصوف، مهندسی و هنر و فیزیک نگاشته و اشعار بسیاری نیز به زبان‌های عربی و فارسی از او به یادگار مانده است که بیشتر آنها در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
سید محمدرضا فاضل هاشمی با بیان اینکه بیشتر این آثار که برخی را خود شیخ، شرح و تصحیح کرده و در کتابخانه شخصی او نگهداری می‌شده افزود: این آثار را شیخ بهایی به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا کرده و یادداشت وقف با دستخط و مهر و امضای او در این آثار به چشم می‌خورد.
وی شیخ بهایی را از واقفان عمده آستان قدس رضوی دانست و ادامه داد: دستخط و تایید او بر بسیاری از نفایس خطی آستان قدس رضوی دیده می‌شود. مجموعه بی‌نظیر شامل بیش از سه هزار نسخه از آثار شیخ بهایی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که بیشتر آنها در زمان حیات شیخ توسط وی شرح و تصحیح شده که حدود هزار و ۸۰۰ نسخه خطی و بقیه چاپ سنگی است.
مسوول امور ارزشیابی نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیان اینکه شیخ بهایی، شاه عباس را تشویق می‌کند مجموعه‌های قرآنهای نوشته شده روی پوست منسوب به ائمه (ع) را وقف روضه رضویه کند گفت: مجموع قرآنهای وقفی منسوب به دستخط اهل بیت (ع) با امضای شیخ بهایی ۱۶ نسخه است. قرآن منسوب به دستخط حضرت امام علی (ع)، حضرت امام حسن (ع)، حضرت امام حسین (ع) و امام سجاد (ع) به خط کوفی و بر روی پوست آهو از جمله نفایسی است که از طرف شاه عباس صفوی وقف شده و وقف‌نامه آن با دستخط شیخ بهایی است و هر یک از آنها جزو شاهکارهای هنر اسلامی قرون اولیه به شمار می‌رود.
وی با اشاره به یکی از برجسته‌ترین آثار شیخ بهایی در حوزه علوم و معارف اسلامی که در سال ۱۰۱۷ قمری در اصفهان کتابت شده افزود: مشرق‌الشمسین و اکسیرالسعادتین، از جمله تالیفات شیخ و کتاب فقه استدلالی امامیه است و چهار بخش در عبادات، عقود، ایقاعات و احکام زبان عربی را در بر دارد.
فاضل هاشمی ادامه داد: شیخ بهایی در این اثر هر مساله را به آیات و احادیث کتب اربعه استناد کرده و سپس به تفسیر و بررسی اجمالی هریک از آنها پرداخته است.
وی گفت: این اثر در سال ۱۰۱۷ قمری به دست بهاءالدین علی حسینی توسی کتابت شده و در سال ۱۰۲۱ قمری توسط شیخ بهایی وقف آستان قدس رضوی شده است.
مسوول امور ارزشیابی نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی همچنین از کتاب اربعین حدیث معروف به اربعین به زبان عربی نام برد و افزود: این نسخه به تاریخ کتابت ۱۰۱۰ قمری و وقف در سال ۱۳۰۹ شمسی از آثاری است که شیخ بهایی بر آن شرح نگاشته و ابن خاتون، شاگرد وی آن را به فارسی ترجمه و شرح کرده است.
وی ادامه داد: هرچند بسیاری از عالمان شیعه به تألیف اربعین پرداختند، اما این اثر که آن را به نام چهل حدیث نیز خوانده‌اند، از بهترین و معروف‌ترین اربعین‌ها به شمار می‌رود.
فاضل هاشمی به نسخه ارزشمند دیگری از آثار این دانشمند نامدار عصر صفوی اشاره کرد و گفت: این اثر با عنوان منتخب تأویلات در تفسیر قرآن کریم است که در سال ۱۰۱۴ کتابت و در ۱۰۶۷ توسط ابن خاتون عاملی وقف شده است.
وی با بیان اینکه اثنی عشریات خمس به کتابت سال ۱۰۲۷ در مشهد از دیگر نفایس این مجموعه است افزود: این نسخه که به رسایل خمس اثنی عشریه و رساله اثنی عشریه نیز معروف است، در زمینه طهارت، نماز، زکات، روزه و حج تالیف شده و نادرشاه افشار آن را در سال ۱۱۴۵ وقف کرده است.
مسوول امور ارزشیابی نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در خصوص دیگر ویژگی های شیخ بهایی ادامه داد: او در زمینه هنر معماری و در رونق بخشیدن به شهر اصفهان و پدید آوردن آثاری ماندگار سرآمد مهندسان عصر خود بوده است. از همین رو، روز بزرگداشت شیخ بهایی به نام روز معمار هم نامگذاری شده است.
وی گفت: شیخ بهایی در طراحی و معماری برخی بناهای معروف اصفهان از جمله منار جنبان، طراحی گنبد مسجد امام و ساختن گلخن گرمابه شیخ این شهر نقش داشته است. همچنین در طراحی دیواری در حرم مطهر حضرت علی(ع) در نجف که زوال خورشید را در همه ایام سال مشخص می‌کند و طراحی صحن انقلاب اسلامی حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) نقش داشته است. هر چند در خصوص نقش شیخ بهایی در حرم امام رضا (ع) سندی وجود ندارد اما با توجه به سابقه او در دیگر موارد می‌توان نقش شیخ بهایی در این زمینه را پذیرفت.
فاضل هاشمی افزود: شیخ بهایی در بیست سال آخر عمر خود عنوان شیخ الاسلامی در دربار شاه عباس اول صفوی داشت. او در ۱۲ شوال سال ۱۰۳۰ هجری قمری در اصفهان دارفانی را وداع گفت و بر اساس وصیتش، او را در منزل و محل درس او در زمان حضورش در مشهد، در کنار حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) به خاک سپردند.
وی ادامه داد: محل دفن این عالم بزرگ به نام رواق شیخ بهایی از رواق‌های جنوب شرقی حرم مطهر رضوی است که از شمال به صحن آزادی، از جنوب به رواق امام خمینی (ره)، از مشرق به رواق دار العباده و از مغرب به رواق دار الزهد محدود است. راه اصلی ورود به رواق شیخ بهایی، راهرویی است در زاویه جنوب غربی صحن آزادی حرم مطهر رضوی که با چند پله به صحن آزادی مرتبط می‌شود.
مسوول امور ارزشیابی نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی گفت: بر دیوار سه طرف رواق شیخ و زیر سقف آرامگاه در کتیبه‌ای به طول ۳۰.۸ متر و عرض ۴۰ سانتیمتر، ضمن معرفی این دانشمند اسلامی، به خط ثلث، آثار و تالیفات او نگاشته شده است.
وی افزود: اقدامات عام المنفعه شیخ بهایی و کارهایی که در زمینه وقف انجام داده است می‌تواند به عنوان الگویی از یک دانشمند اسلامی مورد نظر و عمل قرار گیرد.