جای خالی ژئوتوریسم در گردشگری
«ژئوتوریسم» یا «زمین‌گردشگری» بر نگهداری و حمایت از ابعاد پنج‌گانه اساسی ویژگی‌های جغرافیایی یک ناحیه، یعنی محیط، فرهنگ، زیبایی، علم، آموزش و بهزیستی مردم محلی تاکید دارد.
این بحث نقش ویژه‌ای در حفظ توانمندی‌های جوامع محلی ایفا کرده و تا امروز حتی بسیاری از اقتصادهای محلی را از بحران و ورشکستگی مطلق اهالی در سراسر جهان نجات داده است. از سال ۲۰۰۴ جنبش ژئوپارک‌ها مورد توجه یونسکو قرار گرفت و بحث ژئوتوریسم در قرن ۲۱ از اعتبار بالایی برای توسعه مناطق محروم برخوردار است.
شاخه‌ای از این موضوع با عنوان گردشگری معدنی در سال‌های اخیر با افزایش توجه به معادن و زیبایی‌های طبیعی این پهنه‌ها شکل گرفت و بسیاری از کشورها صنعت گردشگری را به چرخه معدنکاری گره زدند. اما ایران به‌عنوان یک کشور معدنی مهم در عرصه‌های جهانی، از این قافله عقب مانده و رونق گردشگری به معادن نرسیده است.
در این راستا صمت با بهروز برنا، مشاور معدنی شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران (ایمپاسکو)، رئیس کمیته اکتشاف ضوابط و معیارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت و معاون سابق سازمان زمین‌شناسی کشور درباره دلایل کمرنگ بودن گردشگری معدنی و بسترهای لازم برای توسعه این صنعت به گفت‌وگو پرداخته است. با صمت همراه باشید:
معرفی واژه ژئوتوریسم در ایران به سال ۱۳۷۸ بازمی‌گردد. در آن زمان محمدحسن نبوی در هجدهمین گردهمایی علوم زمین با ارائه مقاله گردشگری زمین‌شناسی براساس شنیده‌های خود از محافل علمی غرب این واژه را مطرح کرد. در تعریف ژئوتوریسم آمده است: شکل ویژه‌ای از صنعت گردشگری است که در آن ژئوسایت‌ها (مکان‌های ویژه زمین‌گردشگری) در مرکز توجه گردشگران قرار می‌گیرند.
ژئوسایت می‌تواند چشم‌انداز، اشکال متنوع ناهمواری‌های سطح زمین، یک رخنمون سنگی، لایه‌های فسیل‌دار یا یک سنگواره به‌خصوص باشد و (جهانگردی زمین‌شناسی) روی جنبه‌های فرهنگی و تاریخی، همچون توجه به ساخت بناها از صخره‌ها و سنگ‌های محلی و به اشکال گوناگونی از فعالیت‌های معدنکاری متمرکز می‌شود.
از بین جاذبه‌های ژئوتوریستی هر کشوری، معادن از اهمیت خاصی برای جاذبه‌های توریستی برخوردار هستند که با عنوان ژئوتوریسم معادن مورد توجه قرار می‌گیرند چراکه دیدن معادن، روش‌های اکتشاف و استخراج آنها، دستگاه‌ها و ماشین‌آلات مورد استفاده برای استخراج معادن، مشاهده انواع سنگ‌ها به‌ویژه سنگ‌های قیمتی و جواهری برای مردم جذابیت خاصی دارد. در حقیقت ژئوتوریسم، پدیده‌های زمین‌شناختی را معرفی کرده و گروه‌بندی‌هایی مانند پدیده‌های رسوبی، پدیده‌های فرسایشی و... دارد.
ژئوتوریسم معدنی می‌تواند در بخش معدنکاری کهن و همچنین در بخش زمین‌شناختی قرار گیرد. گردشگری معدنی در دیگر کشورها از بین جاذبه‌های ژئوتوریستی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که با عنوان ژئوتوریسم معادن از آن یاد می‌شود.
اخبار مهم و مختلفی از جهان درباره توسعه گردشگری معدنی و توجه به ژئوتوریسم به گوش می‌رسد اما در کشور ما این رونق وجود ندارد. به‌عنوان سوال نخست، از نظر فنی و تخصصی کشور ما ظرفیت‌های زمین‌شناسی و معدنی لازم برای گسترش صنعت ژئوتوریسم معدنی را داراست؟
در سراسر کشور ما عرصه‌های زیبای زمین‌شناسی و معدنی پراکنده بوده و ما از این نظر ظرفیت‌های مناسب و بی‌شماری داریم؛ چه معادنی که درحال‌حاضر فعال هستند و چه عرصه‌هایی که در گذشته فعالیت معدنی در آنها جریان داشته همه و همه جاذبه‌های ارزشمند زمین‌شناسی کشور بوده که صنعت گردشگری می‌تواند روی آنها سرمایه‌گذاری کند. از تاریخ معدنکاری قدیمی در ایران باستان گرفته تا ذخایر بزرگی که درحال‌حاضر کشف شده و فعال هستند.
همچنین نباید این نکته را فراموش کرد که برخی معادن بزرگی که امروزه در بخش معدن و صنایع معدنی نقش پررنگی دارند، حاصل معدنکاری در دوران گذشته هستند. به‌عنوان مثال، مس سرچشمه یک معدن با فعالیتی قدمت‌دار بوده که در گذر زمان با گسترش فعالیت‌ها، ذخایر عظیم مس در آن کشف شده و معدنکاری با مقیاس کلان در این معدن ادامه یافت. این اتفاق نیز برای معدن مس سونگون و معدن آهن گل‌گهر صادق است.
باید تاکید کرد که فعالیت معدنی و اکتشاف ذخایر ارزشمند در کشور سابقه‌ای دیرینه داشته و فعالیت نوپایی نیست؛ در ایران تعدادی بیش از ۱۲۰۰ معدن شدادی داریم، به آن معنا که برای سابقه فعالیت این معادن زمان دقیقی نمی‌توان مشخص کرد و نمی‌دانیم شروع معدنکاری در آنها به چه تاریخی بازمی‌گردد.
سابقه فعالیت در این معادن آن‌قدر قدیمی است که نمی‌دانیم مربوط به چند هزار سال پیش است اما شواهد موجود نشان می‌دهد در دوران گذشته، افراد خبره و کاربلدان آن زمان به اکتشاف و استخراج مواد معدنی این پهنه‌ها پرداخته‌اند. همچنین تفاله‌های حاصل از ذوب به صورت اسلک در نزدیکی معادن حاکی از وجود واحدهای فرآوری در آن زمان است که زیبایی‌های بصری خوبی پدید آورده‌اند.
طبق صحبت‌های شما، ایران از دیرباز به ذخایر معدنی خود توجه بسیار داشته است. از مهم‌ترین پدیده‌های زمین‌شناسی قدمت‌دار که در گذر زمان با چرخه معدنکاری پدید آمده و از نظر گردشگری جالب هستند، به چه مواردی می‌توان اشاره کرد؟
بسیاری از اسامی که اکنون برای پهنه‌های مختلف طبیعی یا حتی مناطق مسکونی به کار می‌رود، حاصل معدنکاری و شناسایی ذخایر معدنی در این محدوده‌ها در سال‌های گذشته بوده است. برای مثال، زرشوران و کوه‌زر که نشانگر وجود معادن طلا در این محدوده است.
همین نکته گویاست در کشور مناطق معدنی متعدد مهم وجود داشته که با بهره‌گیری از آنها چه در بخش معدن و صنایع معدنی و چه در صنعت گردشگری می‌توانیم دستاوردهای مهمی حاصل کنیم. ما در کشور بیش از ۲۰۰ گنبد نمکی داریم که عمده آنها در محدوده زاگرس قرار دارند؛ سنگ‌های ارزشمند از دوران اول تا اکنون در مناطق مختلف کشور، زایش تراورتن در راستای گسل‌ها، آتشفشان‌های نیمه‌فعال، حوزه‌های داغ زمین‌شناسی و مناطقی که گل‌فشان‌ها در آن وجود دارند.
همچنین نباید از جزایر متعدد میان دو گسل میناب و قطر کازرون که توسط گنبدهای نمکی شکل گرفته‌اند غافل شد. همه این نمونه‌ها از جمله مواردی هستند که صنعت توریسم می‌تواند فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه تبلیغات و رونق گردشگری برای آنها به ثمر برساند.
چه اقداماتی تا به امروز از سوی نهادهای دولتی برای گسترش صنعت ژئوتوریسم در کشور صورت گرفته است؟
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در راستای گسرتش ژئوتوریسم، در دهه‌های گذشته دپارتمانی مجزا احداث کرد. با اقدامات این دپارتمان تخصصی، مناطق معدنی و پهنه‌هایی که از نظر زمین‌شناسی و توریستی ارزشمند هستند، شناسایی و در یک اطلس جامع جمع‌آوری شدند. به این ترتیب، می‌توان گفت سازمان زمین‌شناسی رسالت خود را در این زمینه انجام داده است. باید توجه کرد که این پدیده‌های زمین‌شناسی شناسایی‌شده به تعداد فراوان و گسترده است؛ به صورتی که هر استان شهرستان ما دارای این جاذبه‌های طبیعی معدنی و زمین‌شناسی منحصر به فرد است.
ایران جزو کشورهای غنی از پدیده‌های زیبای زمین‌شناسی و معدنی است و نهادهای دولتی باید بیش از پیش به آن توجه داشته باشند. به عبارتی، این ظرفیت‌های گردشگری طبیعی باید با تبلیغات مناسب، در معرض دید و ویترین عمومی گذاشته شود تا ضمن آشنایی جامعه با این منابع، سازمان‌های مرتبط با بحث ژئوتوریسم مانند میراث فرهنگی بیشتر به این فرصت‌ها توجه کنند. به طور کلی می‌توان گفت نهادهای دولتی باید برنامه‌هایی را در جهت استفاده از ظرفیت‌های زمین‌شناسی موجود و رونق ژئوتوریسم، به‌ویژه مبحث گردشگری معدنی تدوین کنند.
به نظر شما برای گسترش گردشگری معدن در کشور چه بسترهایی باید فراهم شود؟
امروزه در جهان هتل‌های نمکی احداث شده که ضمن زیبایی و جاذبه، از نظر درمانی نیز برای افرادی که دوران نقاهت پس از بیماری خود را می‌گذرانند، مفید و موثر است. کشور ما نیز از این دست زیبایی‌ها و ظرفیت‌ها غنی است و نسبت به جهان چیزی کم ندارد. دلیل کم‌توجهی به این جاذبه‌ها را شاید بتوان ناآشنایی مسئولان بخش‌های مرتبط دانست. از این رو، در قدم نخست به نظر می‌رسد سازمان‌های فعال در عرصه گردشگری و متولی زمین‌شناسی و معادن باید با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و برای رونق صنعت ژئوتوریسم همکاری کنند.
همچنین باید زیرساخت‌های مناسبی برای گسترش اصولی ژئوتوریسم فراهم شود؛ به‌عنوان مثال اسکان، امکانات رفاهی و مسیر رفت‌و‌آمد گردشگران مشخص و فراهم باشد.
تمامی این مسائل عنوان‌شده، همکاری سازمان‌های مرتبط و توجه نهادهای دولتی را می‌طلبد. سازمان حافظت محیط زیست، منابع طبیعی، سازمان زمین‌شناسی، میراث فرهنگی و همچنین نهادهای دولتی متولی بخش معدن باید با همکاری یکدیگر در جهت رونق این بخش اقدامات لازم را انجام داده و به ثمر برسانند. علاوه‌بر این، باید به این نکته توجه داشت که ضمن جاذبه گردشگری طبیعی معدنی، باید برنامه‌های تفریحی مناسب نیز در معادن اندیشیده شود تا افراد زیادی را به حضور در تورهای ژئوتوریسم ترغیب کرده و باعث رونق این صنعت شود.
مهیاسازی شرایط مناسب برای رونق صنعت ژئوتوریسم در کشور را برعهده چه سازمان‌ها و نهادهایی می‌دانید؟
هر کاری برای رسیدن به سرانجام و مقصود مورد نظر، باید یک متولی برای انجام و نظارت داشته باشد. می‌توان گفت در سال‌های اخیر کم‌توجهی مسئولان مربوطه به حوزه ژئوتوریسم باعث شده تا این موضوع در کشور مغفول بماند. یکی از مباحثی که امروزه به صورت گسترده شاهد آن هستیم، رونق بوم‌گردی‌ها و معرفی آنها به مردم است؛ به این صورت که افراد ضمن آشنایی با غذاها و شرایط بومی و محلی، از طبیعت و فضای هر منطقه لذت می‌برند.
وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می‌تواند با همکاری سازمان زمین‌شناسی در این موضوع مطرح شده، جاذبه‌های زمین‌شناسی و معدنی هر منطقه را نیز به گردشگران معرفی کرده و در این تورها مردم از مناطق معدنی و منابع طبیعی نیز دیدن کنند. باید توجه داشت که رونق ژئوتوریسم و گردشگری معدنی در اختیار ما است و به دلیل وجود ظرفیت‌های بی‌شمار در کشور، هدف دور از ذهن و دسترسی نیست. اما رسیدن به آن نیازمند تجمیع فکری مسئولان و نهادهای مرتبط با موضوع ژئوتوریسم را می‌طلبد.
مدیران دولتی باید با همکاری یکدیگر برنامه‌هایی چندمنظوره در جهت شناسایی پدیده‌های زمین‌شناسی به مردم و ترغیب صنعت گردشگری برای ورود در این حوزه، تدوین و اجرا کنند. همچنین استانداران و مسئولان دولتی باید از تفکرات قدیمی و روندهای تکراری فاصله گرفته و با بهره‌گیری از ایده‌های نو و منابع موجود در هر منطقه، به رونق شهرستان‌های خود کمک کنند. این اتفاق نیازمند اتفاقاتی از جمله برگزاری سمینارهای آموزشی در جهت معرفی و شناسایی این منابع را می‌طلبد.
برخی مباحث پیرو امنیت معادن به‌ویژه معادن فعال و معادن زیرزمینی مطرح شده و بعضی منتقدان معتقدند باید فعالیت معادن ابتدا به پایان برسد، سپس گردشگران وارد آن‌جا شوند. به نظر شما آیا می‌توان از معادن فعال و زیرزمینی نیز در صنعت گردشگری استفاده کرد؟
تامین ایمنی گردشگران در معادن مسئله‌ای است که همواره باید مورد توجه قرار گیرد اما این به آن معنا نیست که نمی‌توان از معادن فعال در گردشگری استفاده کرد. بسیاری از کشورها درحال‌حاضر در تلاش هستند تا از ظرفیت‌های زمین‌شناسی و معدنی خود برای گسترش صنعت ژئوتوریسم نهایت بهره‌برداری را داشته باشند. در موارد متعددی دیده شده که تورهای گردشگری معدنی در جهان، در محدوده‌های فعال و مناطقی که معدنکاری در حال انجام بود، برگزار شده است. این اقدام اتفاقا باعث جذابیت بیشتر برای گردشگران شد چراکه با روند معدنکاری و مسائلی که با آن غریبه بودند، آشنا شدند. ما در کشور معادن زیادی داریم که ضمن زیبایی‌های بصری، مشاهده فعالیت معدنکاری در آنها می‌تواند جذاب باشد.
به عنوان مثال، معدن سرب و روی انگوران از دیرباز معدنکاری روباز داشته و ضمن دارا بودن منظره‌های بدیع و زیبا، فرآیند معدنکاری در آن به‌خوبی مجسم شده است. تمامی معادن می‌توانند با درنظر گرفتن شرایط فعالیت خود، به برگزاری تورهای گردشگری اقدام کنند. همچنین معادن دارای تونل‌های زیرزمینی می‌توانند با تمهیدات مناسب و تامین امنیت، تونل‌هایی را که فعالیت استخراج آنها به پایان رسیده است، به روی گردشگران باز کنند. اما متاسفانه همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره کردم، مسئولان متولی صنعت گردشگری از این معادن اطلاعی نداشته و به همین جهت از ظرفیت‌های زمین‌شناسی و معدنی حاضر در کشور به نحو صحیح و مطلوبی استفاده نمی‌شود.
سخن پایانی
نبود بسترهای مناسب برای توسعه صنعت گردشگری معدنی، کشور را از بهره‌گیری از این منابع طبیعی مهم محروم کرده است. با این حال، انتظار می‌رود در آینده‌ای نزدیک، شاهد اتفاقات روشن در جهت رونق این صنعت باشیم.