کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی/ «قبةالصخره» در ۱۶۰ سال قبل + تصاویر
حرم شریف در قدس
خبرگزاری فارس ـ گروه هنر: حرم شریف در قدس از سه مسجد تشکیل شده است: مسجد الصخرة، مسجد عمر و مسجدالاقصی. «قبة الصخره» کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی و بلندترین بارگاه و بقعه در حرم شریف است که در نهایت کمال باقی مانده است. قبة الصخره نخستین بنای اسلامی است که در شکل اصلی‌اش باقی مانده است، گرچه در طول اعصار، تعمیر و بازسازی شده ولی امروزه در این بنا، بیشتر آثار معماری مربوط به سده اول هجری قابل مشاهده است.
پیش از اینکه فلسطین به دست مسلمانان افتد، در شهر بیت‌المقدس در روی تپه‌ای که حرم الشریف نام داشت، معبد سلیمان برپا بود. در روی این تپه، صخره مسطحی قرار دارد که می‌گویند به دست حضرت ابراهیم از فردوس به آن محل انتقال داده شده است و مورد احترام یهودیان و مسلمانان است.
این صخره بلندترین نقطه کوه موریاست؛ بر طبق روایات یهود، آرامگاه حضرت آدم نیز در این کوه یافت شده و جایی که اولین انسان آفریده شده است. ابعاد صخره ۱۸ در ۱۳ متر و بلندترین نقطه‌اش یک متر و نیم بالاتر از کفِ قبّه است. در زیر صخره، غاری به مساحت ۴.۵ متر مربع است که به روایتی این غار، عبادتگاه حضرت داوود و سلیمان نبی بوده است.
گفته می‌شود بر قطعه‌ای از یک ستون مرمرین در جنوب غربی صخره «قدم محمد» قرار دارد که جای پای حضرت محمد(ص) است، در شبی که به معراج رفت.
با اینکه این مسجد در زمان عبدالملک‌بن مروان و طی ۵ سال (سال ۶۸۷ تا ۶۹۲ میلادی) ساخته شده است ولی برخی آن را به غلط مسجد عمر می‌خوانند. چرا که هنگام فتح بیت‌المقدس به دست اعراب مسلمان در سال ۶۳۷ میلادی، مسیحیان خواستار حضور شخص خلیفه دوم برای امضای پیمان تسلیم بودند؛ عمر بن خطاب پس از حضور در بیت‌المقدس و امضای پیمان، روی صخره نماز خواند و دستور داد آنجا مسجدی بنا شود.
این در حالی است که عبدالملک ۷ سال عواید مصر را کنار گذاشت تا مخارج ساخت قبة الصخره را تأمین کند. البته انگیزه او، عمل به توصیه خلیفه دوم نبود، بلکه به دنبال بدیلی برای کعبه بود تا مسلمانان شام به جای کعبه، دور آن طواف کنند! چون مردم شام هرگاه به حج می‌رفتند، عبدالله بن زبیر (خلیفه رقیب) از آن‌ها بیعت می‌گرفت و این برای عبدالملک خوشایند نبود.
نام معمار قبة الصخره را نمی‌دانیم، بی‌شک می‌توان گفت کارگران عرب و رومی با نظارت دو نفری که نامشان در ماجرای ساخت قبه آمده، یعنی «رجاء بن حیات» و «یزیدبن سلام» در خلق این بنا دست داشته‌اند.
نقشه قبة الصخره مستقیماً برگرفته از نوع متمرکزی است که در دنیای مسیحیت کاربرد داشت و عموماً برای تعمیدگاه، و به ویژه در فلسطین برای کلیسا، یادبود حوادث دوران مسیحیت، مورد استفاده بود. این نقشه هشت ضلعی، بیشتر شامل یک هشت‌گوشه بسته بیرونی است که دو هشت‌گوشه باز استوار بر ستون‌ها را در بر می‌گیرد. بر فراز اینها قبه‌ای روی ساقه‌ای بلند و دایره شکل بنا شده است. این نقشه نمایشگر کاری زیباست که قبلاً در دنیای بیزانس راه تکامل را پیموده است.
طرح قبة الصخره شباهتی به طرح مسجد مدینه ندارد و شباهت آن به کلیسای ایاصوفیه در قسطنطنیه زیادتر است. در واقع نوعی سیبوریوم (ciborium) بود و در نتیجه بنا، به شکل مقابر شهدای مسیحی درآمد. سیبوریوم نوعی سایبان تزیینی است که بر روی ستایشگاه برخی از کلیساها و معابد مسیحی قرار دارد.
قبة الصخره، نخستین نمونه مسجدهایی است که به دلیل فاصله گرفتن از سادگی ساختمان و بی‌پیرایگی ـ که ویژگی مساجد پیش از آن بود ـ از سایر مساجد متمایز می‌شود. قسمت مرکزی این مسجد به صورت استوانه‌ای است که در روی آن گنبد قرار دارد و در اطراف استوانه دو ردیف ستون سنگی و پایه‌های پنج ضلعی، مسجد را به صورت بنای هشت ضلعی درآورده است.
نگاهی به قسمت بالای بنا نشان می‌دهد که تمام فضا به وسیله گنبد فرا گرفته شده است، امری که حالت روحانی محیط مسجد را فزونی می‌بخشد. این گنبد، دو پوشه چوبی است. گنبد کنونی که به جای گنبد اولیه در قرن دوازدهم بنا شده، به احتمال بسیار از همان زمان زراندود بوده است. ابن فقیه که گنبد را در سال ۹۰۳ میلادی دیده است، می‌گوید: «گنبدی روی گنبدی (گنبد دوپوش) است و بر آن ورق‌های سرب و مس، همه پوشیده از طلا». نقشمایه غالب طاق‌های قبةالصخره را که به صورت نباتات، درختان و جام‌های جواهر نشان متجلی می‌شد، نماد پیروزی مسلمین، معبد سلیمان و خود بهشت تفسیر کرده‌اند.